संत गाडगेबाबा, ज्यांना डेबूजी झिंगराजी जानोरकर या नावानेही ओळखले जाते, हे महाराष्ट्रातील एक महान समाजसुधारक, कीर्तनकार आणि विचारवंत होते. त्यांचा जन्म २३ फेब्रुवारी १८७६ रोजी अमरावती जिल्ह्यातील शेंडगाव येथे झाला आणि २० डिसेंबर १९५६ रोजी त्यांचे निधन झाले. त्यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य समाजातील अज्ञान, अंधश्रद्धा, अस्वच्छता आणि दारिद्र्य दूर करण्यासाठी समर्पित केले. त्यांचे कार्य केवळ उपदेशांपुरते मर्यादित नव्हते, तर त्यांनी प्रत्यक्ष कृतीतून समाजाला दिशा दिली. म्हणूनच त्यांना 'आधुनिक विचारसरणीचे जनक' असे संबोधले जाते. त्यांच्या कार्याची प्रासंगिकता आजही तितकीच आहे, कारण त्यांनी मांडलेले विचार आणि केलेले कार्य आजही समाजाला प्रगतीच्या दिशेने घेऊन जाण्यास मदत करते.
स्वच्छतेचे पुरस्कर्ते
गाडगेबाबांनी स्वच्छतेला अत्यंत महत्त्व दिले. ते स्वतः हातात खराटा घेऊन गावोगावी फिरत असत आणि लोकांना स्वच्छतेचे महत्त्व पटवून देत असत. ते केवळ शारीरिक स्वच्छतेबद्दल बोलत नव्हते, तर मानसिक आणि सामाजिक स्वच्छतेवरही त्यांचा भर होता. त्यांनी लोकांना आपले घर, गाव आणि परिसर स्वच्छ ठेवण्यास शिकवले. त्यांच्या मते, स्वच्छता ही केवळ आरोग्यासाठीच नव्हे, तर नैतिक आणि आध्यात्मिक प्रगतीसाठीही आवश्यक आहे. त्यांनी अनेक गावांमध्ये श्रमदानातून स्वच्छता अभियान राबवले. त्यांची ही शिकवण आजही अत्यंत महत्त्वाची आहे, विशेषतः जेव्हा आपण सार्वजनिक आरोग्य आणि स्वच्छतेच्या समस्यांना सामोरे जात आहोत. त्यांचे कार्य हे महात्मा गांधींच्या स्वच्छता अभियानाचे एक प्रकारे अग्रदूतच होते, कारण त्यांनी त्या काळातच स्वच्छतेचे महत्त्व कृतीतून दाखवून दिले.
शिक्षणाचे महत्त्व
गाडगेबाबा स्वतः निरक्षर होते, परंतु त्यांनी शिक्षणाचे महत्त्व समाजाला पटवून दिले. त्यांनी अनेक शाळा, धर्मशाळा आणि अनाथाश्रम उभारण्यासाठी लोकांना प्रेरित केले. त्यांच्या मते, शिक्षण हे समाजाच्या प्रगतीचे आणि अंधश्रद्धा दूर करण्याचे एकमेव साधन आहे. त्यांनी लोकांना आपल्या मुलांना शाळेत पाठवण्याचे आवाहन केले. त्यांचे हे कार्य त्या काळात अत्यंत क्रांतिकारी होते, कारण त्यावेळी शिक्षणाचे महत्त्व फारसे लोकांना पटलेले नव्हते. आजच्या काळातही शिक्षणाचे महत्त्व अनमोल आहे. गाडगेबाबांनी शिक्षणातूनच समाज परिवर्तन होऊ शकते हे ओळखले आणि त्यासाठी अथक प्रयत्न केले. त्यांचे हे विचार आजही आपल्याला शिक्षणाच्या प्रसारासाठी आणि सर्वांना समान संधी देण्यासाठी प्रेरणा देतात.
अंधश्रद्धा निर्मूलन
गाडगेबाबांनी समाजातील अंधश्रद्धा, अनिष्ट रूढी-परंपरा आणि व्यसनाधीनतेवर कठोर प्रहार केला. ते लोकांना देव-देवस्की, जादूटोणा, कर्मकांड आणि इतर निरर्थक गोष्टींपासून दूर राहण्याचे आवाहन करत असत. त्यांनी लोकांना वैज्ञानिक दृष्टिकोन आणि विवेकवादाचा स्वीकार करण्यास सांगितले. त्यांचे कीर्तन हे केवळ मनोरंजनाचे साधन नव्हते, तर ते समाजप्रबोधनाचे एक प्रभावी माध्यम होते. कीर्तनातून ते लोकांना सोप्या भाषेत आणि दैनंदिन जीवनातील उदाहरणे देऊन अंधश्रद्धांचे दुष्परिणाम समजावून सांगत असत. आजही समाजात अनेक अंधश्रद्धा आणि चुकीच्या समजुती प्रचलित आहेत, त्यामुळे गाडगेबाबांचे अंधश्रद्धा निर्मूलनाचे कार्य आजही तितकेच महत्त्वाचे आहे. त्यांनी समाजाला विचार करायला लावले आणि योग्य-अयोग्य काय आहे हे ओळखायला शिकवले.
सामाजिक समता आणि प्रबोधन
गाडगेबाबांनी समाजातील जातिभेद, वर्णभेद आणि इतर विषमतेवर तीव्र टीका केली. त्यांनी सर्व माणसे समान आहेत आणि कोणताही भेदभावाशिवाय सर्वांनी एकत्र राहावे असा संदेश दिला. त्यांनी आपल्या कीर्तनातून आणि प्रत्यक्ष कृतीतून सामाजिक एकोपा आणि बंधुत्वाची भावना रुजवली. ते कोणत्याही धर्माचे किंवा जातीचे नव्हते, तर ते मानवतेचे पुजारी होते. त्यांनी अस्पृश्यता आणि इतर सामाजिक दुष्प्रवृत्तींविरुद्ध आवाज उठवला. त्यांचे कीर्तन हे केवळ प्रवचन नव्हते, तर ते एक समाजप्रबोधनाचे व्यासपीठ होते, जिथून ते लोकांना योग्य-अयोग्य काय आहे हे समजावून सांगत असत. आजही समाजात अनेक ठिकाणी सामाजिक विषमतेची भावना दिसून येते, त्यामुळे गाडगेबाबांचे सामाजिक समतेचे विचार आजही अत्यंत महत्त्वाचे आहेत. त्यांनी समाजाला एकत्र आणण्याचे आणि एक सुदृढ समाज निर्माण करण्याचे कार्य केले.
कृतीशील संत आणि व्यावहारिक अध्यात्म
गाडगेबाबा हे केवळ बोलणारे संत नव्हते, तर ते कृतीशील संत होते. त्यांनी जे सांगितले, ते स्वतः करून दाखवले. त्यांनी आपले जीवन समाजासाठी समर्पित केले. त्यांचे अध्यात्म हे केवळ पूजा-अर्चा किंवा कर्मकांडापुरते मर्यादित नव्हते, तर ते जीवनाशी जोडलेले आणि अत्यंत व्यावहारिक होते. त्यांनी लोकांना सांगितले की देव मंदिरात नाही, तर तो माणसांमध्ये आहे. माणसांची सेवा करणे हेच खरे ईश्वरसेवा आहे. त्यांनी लोकांना परोपकार, दया आणि माणुसकी शिकवली. त्यांचे हे विचार आजही आपल्याला इतरांची मदत करण्यास आणि समाजात सकारात्मक बदल घडवून आणण्यास प्रेरित करतात. म्हणूनच त्यांना 'खरे अॅक्शन हिरो' असे म्हटले जाते, कारण त्यांनी कृतीतून समाज बदलला.
संत गाडगेबाबा हे खऱ्या अर्थाने आधुनिक विचारसरणीचे जनक होते. त्यांनी समाजाला स्वच्छतेचे, शिक्षणाचे, अंधश्रद्धा निर्मूलनाचे आणि सामाजिक समतेचे महत्त्व पटवून दिले. त्यांचे विचार आणि कार्य आजही आपल्याला एक चांगला समाज घडवण्यासाठी प्रेरणा देतात. त्यांच्या कार्याचा वारसा घेऊन आपण एक सुदृढ, सुशिक्षित आणि समतावादी समाज निर्माण करू शकतो. गाडगेबाबांचे विचार हे केवळ एका विशिष्ट काळापुरते मर्यादित नसून, ते सार्वकालिक आणि सार्वत्रिक आहेत. त्यांचे कार्य हे केवळ महाराष्ट्रापुरते मर्यादित नसून, ते संपूर्ण मानवजातीसाठी एक आदर्श आहे. म्हणूनच, संत गाडगेबाबा हे आजही आपल्यासाठी एक मार्गदर्शक दीपस्तंभ आहेत.
लेखक: सुनील आलूरकर
