शिक्षणसंस्था आजच्या काळात केवळ विद्यार्थ्यांना शैक्षणिक ज्ञान देणारे केंद्र राहिलेले नाहीत. त्या मुलांच्या सर्वांगीण विकासाचे ठिकाण आहेत, जिथे मानसिक आरोग्याला तितकेच महत्त्व देणे गरजेचे आहे. पण अनेकदा मानसिक आरोग्य हा विषय पाठोपाठ येतो, किंवा दुर्लक्षित राहतो. आपण खरंतर अशा काळात राहत आहोत जिथे प्रत्येक पाचम्या विद्यार्थ्याला भावनिक, वर्तनात्मक किंवा मानसिक आरोग्याशी संबंधित काही ना काही अडचण असते. त्यामुळे शाळा आणि शिक्षकांनी या गंभीर समस्येकडे जागरुकपणे पाहणे गरजेचे आहे.
मानसिक आरोग्य म्हणजे केवळ मानसिक विकारांचा अभाव नाही तर तणावाचा योग्य नियमन, सामाजिक नात्यांचा ताळमेळ आणि सकारात्मक मानसिक स्थिती टिकवून ठेवणे होय. आजच्या स्पर्धात्मक शालेय वातावरणामुळे विद्यार्थ्यांच्या मनावर वाढलेला ताण, पालकांची उंचावलेली अपेक्षा, तसेच डिजिटल माध्यमांचा अधिक वापर त्यांच्यात नैराश्य, चिंता, एकाकीपणा यांसारख्या समस्या निर्माण करत आहे.
या संदर्भात पुण्यात कार्यरत महाराष्ट्र मानसिक आरोग्य संस्थेद्वारे सुरू करण्यात आलेली 'टेली मानस' टोल फ्री हेल्पलाईन (1800-8914416) अत्यंत उल्लेखनीय ठरली आहे. याठिकाणी विद्यार्थ्यांना २४ तास मोफत समुपदेशन व मानसिक मदत मिळते. यामुळे विद्यार्थ्यांना परीक्षेतील ताण, कुटुंबातील अडचणी किंवा इतर मानसिक समस्या सहज व्यक्त करता येतात आणि योग्य सल्ला मिळतो. मुंबईतील वैद्यकीय विद्यार्थ्यांसाठी सुरू केलेली 14499 हेल्पलाईन देखील विद्यार्थ्यांच्या वेगळ्या मानसिक गरजा पूर्ण करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण उपक्रम ठरली आहे.
नारायणा शाळेने आपल्या 'दिशा' कार्यक्रमाद्वारे विद्यार्थ्यांच्या मानसिक, भावनिक आणि शारीरिक तंदुरुस्तीवर लक्ष केंद्रीत केले आहे. या कार्यक्रमात विद्यार्थ्यांना शैक्षणिक यशाइतकेच मानसिक आरोग्य राखण्यात मदत केली जाते. या प्रकारच्या उपक्रमांनी शैक्षणिक संस्था आणि पालक यांच्यात चांगला समन्वय साधला आहे.
याशिवाय पुण्यातील अनेक शाळांमध्ये नियमित योग, ध्यान आणि ताणतणाव कमी करणारे कार्यक्रमदेखील राबवले जात आहेत, ज्यामुळे विद्यार्थ्यांच्या मानसिक स्वास्थ्यात लक्षणीय सुधारणा होत आहे. शाळांमध्ये मनोवैज्ञानिकांच्या समुपदेशनाखेरीज, पालकांसाठीही मानसिक आरोग्याविषयी जागरूकता कार्यशाळा घेणे आवश्यक ठरले आहे.
शाळांमधील मानसिक आरोग्यासाठी शिक्षकांना समुपदेशनाचं प्रशिक्षण देणं आणि विद्यार्थ्यांना खुल्या मनाने संवाद साधण्याची संधी देणं गरजेचं आहे. सामाजिक समावेश, बहुसांस्कृतिकता, आणि लिंग ओळख यासंबंधी संवेदनशीलतेचीही जाणीव शिकवणं महत्वाचं आहे. डिजिटल माध्यमांचा योग्य वापर, सोशल मीडियावर होणाऱ्या छळापासून बचाव, आणि तणावमुक्त शिक्षण यासाठी नियोजन आवश्यक आहे.
अर्थात, सर्वाधिक महत्त्वाचं म्हणजे वाटाघाटी करतांना प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या वेगळ्या गरजा लक्षात घेणं, मानसिक आरोग्यासाठी विविध पर्याय उपलब्ध करून देणं, आणि शिक्षकांना या प्रक्रियेत सहभागी करून घेणं गरजेचं आहे. कारण एकदा मनाचा निरोगी मुळभर पक्का झाला की, त्या विद्यार्थ्यांचे शिक्षण, संबंध आणि आयुष्य नैसर्गिकरित्या उज्वल होते.
शाळांतील मानसिक आरोग्यावर सध्या जास्त संशोधन आणि जागरूकता वाढत आहे. तथापि, थोड्या प्रयत्नांनी व संवादाने विद्यार्थ्यांच्या जीवनात हा सकारात्मक बदल शक्य आहे. म्हणूनच, मानसिक आरोग्याला केवळ घंटेपलिकडली गोष्ट म्हणून नाही, तर शिक्षणाचा अविभाज्य भाग मानून गांभीर्याने पाहणे आवश्यक आहे.
