क्रांतीपर्वाचे दोन ध्रुव तारे बिरसा मुंडा आणि डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर

आज, १५ नोव्हेंबर, 'धरती आबा' भगवान बिरसा मुंडा यांची जयंती. हा दिवस केवळ एका थोर स्वातंत्र्यसेनानीला वंदन करण्याचा नाही, तर भारतीय समाजक्रांतीच्या दोन महान ध्रुवतार्‍यांच्या विचारांचा समन्वय साधण्याचा आहे: बिरसा मुंडा आणि डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर. काळ, कार्यक्षेत्र आणि संघर्षाची पद्धत वेगळी असूनही, या दोन महापुरुषांच्या जीवनकार्यात एक मूलभूत आणि तेजस्वी सूत्र एकसमान आहे— ते म्हणजे शोषणाविरुद्धचा प्रखर विद्रोह आणि मानवी सन्मानाची प्रतिष्ठापना.   

समानतेचे सूत्र: विद्रोहाची दोन रूपे   

बिरसा मुंडा (१८७५-१९००) यांनी आपल्या अल्पायुष्यात आदिवासी समाजाला 'उलगुलान' (महान विद्रोह) ची प्रेरणा दिली. त्यांचा लढा 'जल, जंगल आणि जमीन' या तीन मूलभूत हक्कांसाठी होता. ब्रिटिश वसाहतवाद, सावकारशाही आणि जमीनदारी व्यवस्थेने आदिवासींच्या नैसर्गिक संसाधनांवर केलेला हल्ला हा त्यांच्या विद्रोहाचा केंद्रबिंदू होता. बिरसांनी शोषणाविरुद्ध थेट, सशस्त्र आणि तात्काळ कृतीचा मार्ग स्वीकारला.  

दुसरीकडे, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर (१८९१-१९५६) यांनी आपला लढा अधिक व्यापक, वैचारिक आणि संवैधानिक स्तरावर लढला. त्यांचा संघर्ष केवळ राजकीय स्वातंत्र्यासाठी नव्हता, तर शतकानुशतके चालत आलेल्या जातीय विषमतेविरुद्ध आणि अस्पृश्यतेच्या मानवी हक्कांवरील हल्ल्याविरुद्ध होता. बाबासाहेबांनी 'शिक्षण, संघटन आणि संघर्ष' या त्रिसूत्रीच्या आधारे दलित आणि वंचित समाजाला आत्मसन्मानाने जगण्याचा मार्ग दाखवला.   

या दोन संघर्षांमध्ये समन्वय आहे. बिरसा मुंडा यांनी आदिवासींच्या भौगोलिक आणि आर्थिक शोषणाविरुद्ध आवाज उठवला, तर बाबासाहेब आंबेडकरांनी दलित समाजाच्या सामाजिक आणि सांस्कृतिक शोषणाविरुद्ध लढा दिला. दोघांचाही अंतिम उद्देश एकच होता: मानवी गुलामगिरीतून मुक्ती आणि समताधिष्ठित समाजाची निर्मिती.

विचारांचा समन्वय: 'धरती आबा' ते 'संविधान शिल्पकार'

बिरसा मुंडा यांना त्यांच्या समाजाने 'धरती आबा' (पृथ्वीचे पिता) ही उपाधी दिली. या उपाधीतून त्यांचे निसर्गाशी असलेले नाते, समाजाचे पालनपोषण करण्याची त्यांची भूमिका आणि त्यांच्या नेतृत्वाचा आध्यात्मिक आधार स्पष्ट होतो. त्यांनी आदिवासींना त्यांच्या मूळ संस्कृतीकडे परत जाण्याचे आणि बाह्य शोषक शक्तींना नकार देण्याचे आवाहन केले.   

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे आधुनिक भारताचे 'संविधान शिल्पकार' ठरले. त्यांनी कायद्याच्या चौकटीतून, लोकशाही मूल्यांच्या आधारे, प्रत्येक नागरिकाला समान हक्क आणि संधी मिळवून दिली. त्यांचे कार्य हे केवळ एका विशिष्ट समाजासाठी नव्हते, तर ते न्याय, स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुता या मूल्यांवर आधारित एका नव्या राष्ट्राच्या निर्मितीचे होते.  
या दोन महापुरुषांच्या कार्याचा समन्वय पुढीलप्रमाणे साधता येतो:   

आज या दोन्ही नेत्यांची आवश्यकता का आहे ?

बिरसा मुंडा आणि बाबासाहेब आंबेडकर हे दोघेही भारताच्या बहुजन मुक्ती चळवळीचे अविभाज्य भाग आहेत. बिरसांनी आदिवासींना त्यांच्या अस्मितेची आणि हक्कांची जाणीव करून दिली, तर बाबासाहेबांनी या हक्कांना संवैधानिक संरक्षण दिले.
आजच्या काळात, जेव्हा नैसर्गिक संसाधनांवर पुन्हा एकदा कॉर्पोरेट आणि राजकीय शक्तींकडून अतिक्रमण होत आहे आणि त्याच वेळी सामाजिक विषमता विविध स्वरूपात डोके वर काढत आहे, तेव्हा या दोन महापुरुषांच्या विचारांचा समन्वय अधिक महत्त्वाचा ठरतो

बिरसा मुंडा यांचा वारसा आपल्याला शिकवतो की, आपल्या मूलभूत हक्कांसाठी, विशेषतः 'जल, जंगल, जमीन' साठी, कोणत्याही परिस्थितीत संघर्ष करणे आवश्यक आहे. तर, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचा वारसा आपल्याला शिकवतो की, हा संघर्ष संवैधानिक मार्गाने, वैचारिक प्रबोधनाने आणि लोकशाही मूल्यांच्या आधारे अधिक टिकाऊ आणि परिणामकारक बनवता येतो.
बिरसा मुंडा यांच्या जयंतीदिनी, आपण केवळ त्यांच्या शौर्याला सलाम करू नये, तर त्यांच्या आणि बाबासाहेबांच्या विचारांतील समानतेच्या आणि न्यायाच्या सूत्राला आत्मसात करून, एका खऱ्या अर्थाने समता, न्याय आणि आत्मसन्मानावर आधारित भारताच्या निर्मितीसाठी कटिबद्ध होऊया. हाच त्यांच्या तेजस्वी कार्याला खरा वैचारिक समन्वय आणि आदरांजली ठरेल.