शिक्षण... हा शब्द ऐकताच आपल्या डोळ्यासमोर येतात शाळा, कॉलेज, शिक्षक आणि पुस्तके. पण आजच्या जगात शिक्षण फक्त एवढ्यापुरते मर्यादित राहिले नाहीये. ते एका वेगळ्याच प्रवासाला निघालं आहे, जिथे रोज नवनवीन गोष्टी शिकायला मिळतात आणि जुन्या पद्धती बदलत जातात. तंत्रज्ञान, आपल्या आजूबाजूला घडणारे बदल आणि जगभरातील लोकांचे एकमेकांशी वाढणारे संबंध यामुळे शिक्षणाचे स्वरूप पूर्णपणे बदलून गेले आहे.
या बदलांना समजून घेणे हे फक्त शिक्षणतज्ञांसाठीच नाही, तर आपल्या सगळ्यांसाठी महत्त्वाचे आहे. कारण या बदलांचा परिणाम आपल्या मुलांच्या शिक्षणावर, त्यांच्या भविष्यावर आणि पर्यायाने आपल्या समाजावर होणार आहे. या लेखात आपण शिक्षण क्षेत्रातील काही महत्त्वाच्या जागतिक ट्रेंड्सबद्दल सोप्या भाषेत बोलणार आहोत. हे ट्रेंड्स काय आहेत आणि ते आपल्या शिक्षण पद्धतीला कसे आकार देत आहेत, हे आपण जाणून घेऊया.
1. तंत्रज्ञानाचा जादूई स्पर्श
आजकाल तंत्रज्ञान आपल्या जीवनाचा अविभाज्य भाग बनले आहे, आणि शिक्षण क्षेत्रही याला अपवाद नाही. खरं तर, तंत्रज्ञानाने शिक्षणाला एक वेगळाच आयाम दिला आहे. चला तर मग, तंत्रज्ञानाने शिक्षणात काय जादू केली आहे ते पाहूया.
अ. कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) - तुमचा वैयक्तिक शिक्षक
कल्पना करा, तुम्हाला एखादी गोष्ट शिकायची आहे आणि तुमच्यासाठी एक खास शिक्षक उपलब्ध आहे, जो तुमच्या प्रश्नांची उत्तरे 24 तास देतो, तुमच्या शंका दूर करतो आणि तुमच्या गतीने शिकवतो. ही काही आता फक्त कल्पना राहिली नाही, तर AI मुळे हे शक्य झाले आहे! ChatGPT सारखे AI चॅटबॉट्स आता विद्यार्थ्यांसाठी वैयक्तिक शिक्षकांसारखे काम करत आहेत. जर तुम्हाला कोडिंगमध्ये अडचण येत असेल, तर तुम्ही तुमचा कोड AI ला दाखवू शकता आणि ते तुम्हाला लगेच मदत करेल, तुमच्या चुका सांगेल आणि भविष्यात तुम्हाला कोणत्या गोष्टींवर लक्ष केंद्रित करायचे आहे, हे देखील सांगेल [1].
AI फक्त विद्यार्थ्यांसाठीच नाही, तर शिक्षकांसाठीही खूप उपयुक्त ठरत आहे. शिक्षकांना विद्यार्थ्यांच्या प्रगतीचा अभ्यास करायचा असेल किंवा त्यांना कोणत्या गोष्टींची जास्त गरज आहे हे जाणून घ्यायचे असेल, तर AI त्यांना डेटा विश्लेषण करून मदत करते. धड्यांच्या योजना बनवणे, शिकवण्यासाठी लागणारे व्हिज्युअल तयार करणे किंवा सादरीकरण स्लाइड्स बनवणे हे कामही AI काही मिनिटांत करून देते. इतकेच नाही, तर AI च्या मदतीने नोट्स काढणे आणि महत्त्वाचे मुद्दे हायलाइट करणे सोपे झाले आहे. गृहपाठ आणि परीक्षा तपासणे हे शिक्षकांचे मोठे काम असते, तेही AI च्या मदतीने आता स्वयंचलितपणे करता येते. थोडक्यात, AI मुळे शिक्षण अधिक सोपे, प्रभावी आणि सर्वांसाठी उपलब्ध झाले आहे, विशेषतः ज्यांना शिकण्यात काही अडचणी येतात, त्यांना AI खूप मदत करते [1].
ब. ऑनलाइन आणि हायब्रिड शिक्षण - वर्गखोली आता तुमच्या हातात
गेल्या काही वर्षांत ऑनलाइन शिक्षणाने खूप मोठी झेप घेतली आहे. कोविड-19 महामारीमुळे तर याला आणखी गती मिळाली. आता शिक्षण फक्त चार भिंतींच्या आतच नाही, तर तुमच्या घरात, तुमच्या सोयीनुसार उपलब्ध आहे. ऑनलाइन शिक्षणाचे तीन मोठे फायदे आहेत: खर्च कमी, सोयीस्करता आणि मोठ्या प्रमाणावर पोहोचण्याची क्षमता. याचा अर्थ असा की, एक उत्तम शिक्षक आता हजारो, लाखो विद्यार्थ्यांना एकाच वेळी शिकवू शकतो, ज्यामुळे शिक्षणाची गुणवत्ता वाढते. पारंपरिक कॉलेजमध्ये जाण्यापेक्षा ऑनलाइन अभ्यासक्रम घेणे खूप स्वस्त आहे [1].
तुम्हाला हे जाणून आश्चर्य वाटेल की, ऑनलाइन अभ्यासक्रम घेणारे 94% विद्यार्थी या अनुभवाने समाधानी आहेत [1]. याचा अर्थ असा की, भविष्यात आपली वर्गखोली कदाचित पूर्णपणे ऑनलाइन असेल (व्हर्च्युअल रिॲलिटी किंवा ऑगमेंटेड रिॲलिटीच्या माध्यमातून) किंवा ऑनलाइन आणि प्रत्यक्ष शिक्षणाचे मिश्रण असेल. Udemy आणि MasterClass सारखे प्लॅटफॉर्म ऑनलाइन शिक्षणात खूप पुढे आहेत. Udemy लाखो विद्यार्थ्यांना हजारो अभ्यासक्रम उपलब्ध करून देते. अनेक पारंपरिक विद्यापीठांनीही आता आपले अभ्यासक्रम ऑनलाइन उपलब्ध करून दिले आहेत, ज्यामुळे उच्च शिक्षण सर्वांसाठी सोपे झाले आहे [1].
2. शिकण्याच्या पद्धतींमधील बदल - आता शिकणे अधिक स्मार्ट झाले आहे!
शिक्षण म्हणजे फक्त माहिती गोळा करणे नाही, तर ती माहिती कशी शिकायची आणि आत्मसात करायची हे देखील महत्त्वाचे आहे. तंत्रज्ञानासोबतच, शिकण्याच्या पद्धतींमध्येही मोठे बदल होत आहेत. जुन्या पद्धतींना आता नवीन आणि अधिक प्रभावी दृष्टिकोन आव्हान देत आहेत.
अ. न्यूरोएज्युकेशन - मेंदूला समजून घेऊन शिकणे
तुम्ही कधी विचार केला आहे का की आपला मेंदू नेमका कसा शिकतो? न्यूरोएज्युकेशन हे असेच एक नवीन क्षेत्र आहे, जे आपल्याला हेच शिकवते. हे क्षेत्र आपल्याला सांगते की, शिकण्यासाठी नेमके काय चांगले आहे आणि आपल्या पारंपरिक शिक्षण पद्धतींमध्ये (उदा. लांब व्याख्याने, सगळ्यांसाठी एकच पद्धत, घोकंपट्टी) काही चुका आहेत का. न्यूरोएज्युकेशनचा मुख्य उद्देश हा आहे की, प्रत्येक विद्यार्थ्याला त्याच्या गरजेनुसार शिकायला मिळावे. म्हणजे, काही विद्यार्थी गटांमध्ये चांगले शिकतात, तर काही जणांना AI च्या मदतीने वैयक्तिक लक्ष दिल्यास ते अधिक चांगले शिकतात. गेल्या 10 वर्षांत 'न्यूरोएज्युकेशन' या शब्दाच्या शोधांमध्ये 856% वाढ झाली आहे, यावरून हे क्षेत्र किती महत्त्वाचे आहे हे लक्षात येते [1].
ब. मायक्रोलेर्निंग - छोटे डोस, मोठा परिणाम
आपल्याला सगळ्यांनाच माहिती आहे की, एकाच वेळी खूप माहिती डोक्यात ठेवणे किती कठीण असते. पारंपरिक शिक्षण पद्धतीत एकाच वेळी खूप काही शिकवले जाते आणि ते सगळे लक्षात ठेवण्याची अपेक्षा केली जाते. पण मायक्रोलेर्निंग यावर एक चांगला उपाय आहे. यात शिकण्याच्या गोष्टी लहान-लहान भागांमध्ये विभागल्या जातात आणि त्यांची थोड्या-थोड्या वेळाने उजळणी केली जाते. यामुळे नवीन गोष्टी लक्षात ठेवणे सोपे होते आणि त्या दीर्घकाळ स्मरणात राहतात. मायक्रोलेर्निंगमुळे माहिती लक्षात ठेवण्याची क्षमता खूप वाढते, म्हणूनच गेल्या पाच वर्षांत 'मायक्रोलेर्निंग' या शब्दाच्या शोधांमध्ये दुप्पट वाढ झाली आहे [1].
क. वैयक्तिकृत शिक्षण - तुमच्यासाठी खास डिझाइन केलेले शिक्षण
प्रत्येक विद्यार्थी वेगळा असतो, त्याच्या गरजा, क्षमता आणि आवडीनिवडी वेगवेगळ्या असतात. वैयक्तिकृत शिक्षण म्हणजे याच गोष्टी लक्षात घेऊन प्रत्येक विद्यार्थ्यासाठी खास शिक्षण पद्धत तयार करणे. तंत्रज्ञानाच्या मदतीने शिक्षक आता विद्यार्थ्यांच्या प्रगतीवर लक्ष ठेवू शकतात आणि त्यांना कधी, कुठे आणि कशी मदत करायची हे ठरवू शकतात. यामुळे विद्यार्थी स्वतःच्या शिक्षणाची जबाबदारी घेतात आणि त्यांना शिकण्यात अधिक आनंद मिळतो. डेटा विश्लेषण आणि योग्य शिक्षण पद्धतींचा वापर करून शिक्षक हे साध्य करू शकतात [2].
3. सामाजिक आणि जागतिक पैलू - फक्त पुस्तकी ज्ञान नाही!
शिक्षण म्हणजे फक्त पुस्तकी ज्ञान मिळवणे नाही, तर एक चांगला माणूस बनणे आणि जगाशी जोडले जाणे हे देखील महत्त्वाचे आहे. आजच्या जगात यशस्वी होण्यासाठी काही खास कौशल्यांची गरज आहे, जी आपल्याला सामाजिक आणि जागतिक दृष्ट्या सक्षम बनवतात.
अ. सामाजिक-भावनिक शिक्षण (SEL) - मनाची काळजी घेणे
आपण शाळेत गणिते, विज्ञान शिकतो, पण आपल्या भावना कशा हाताळायच्या, इतरांशी कसे वागायचे हे शिकतो का? सामाजिक-भावनिक शिक्षण (SEL) आपल्याला हेच शिकवते. स्वतःला ओळखणे, आपल्या भावनांवर नियंत्रण ठेवणे, इतरांच्या भावना समजून घेणे, चांगले संबंध निर्माण करणे आणि योग्य निर्णय घेणे या गोष्टी SEL मध्ये येतात. शाळा आता विद्यार्थ्यांच्या मानसिक आरोग्याला आणि कल्याणाला खूप महत्त्व देत आहेत. ज्या विद्यार्थ्यांमध्ये ही कौशल्ये चांगली असतात, ते अभ्यासातही चांगले असतात, त्यांचे संबंध चांगले असतात आणि त्यांना ताण कमी येतो. शिक्षकांनाही आता मानसिक आरोग्य, सहानुभूती आणि विद्यार्थ्यांच्या भावना समजून घेण्याचे प्रशिक्षण दिले जात आहे [2].
ब. STEM शिक्षण - भविष्याची तयारी
आजच्या जगात विज्ञान, तंत्रज्ञान, अभियांत्रिकी आणि गणित (STEM) या विषयांना खूप महत्त्व आहे. भविष्यातील नोकऱ्यांसाठी ही कौशल्ये खूप गरजेची आहेत. STEM शिक्षणामुळे विद्यार्थ्यांना समस्या सोडवणे, गंभीरपणे विचार करणे आणि तांत्रिक कौशल्ये शिकायला मिळतात. आजच्या जगात नवनवीन शोध लागत आहेत आणि त्यासाठी ही कौशल्ये खूप महत्त्वाची आहेत. शिक्षकांनी STEM विषयांना अधिक मनोरंजक बनवण्यासाठी आणि विद्यार्थ्यांना प्रत्यक्ष अनुभव देण्यासाठी प्रयत्न करणे आवश्यक आहे [2].
क. जागतिक नागरिकत्व - जगाशी जोडले जाणे
आजचे जग खूप लहान झाले आहे. आपण एका क्लिकवर जगाच्या कोणत्याही कोपऱ्यातील माहिती मिळवू शकतो. अशा वेळी, फक्त आपल्या गावापुरते किंवा देशापुरते मर्यादित न राहता, संपूर्ण जगाला समजून घेणे महत्त्वाचे आहे. जागतिक नागरिकत्व शिक्षण आपल्याला हेच शिकवते. वेगवेगळ्या संस्कृतींना समजून घेणे, पर्यावरणाची काळजी घेणे आणि जगातील समस्यांवर विचार करणे हे यात येते. जेव्हा आपण जगाशी जोडले जातो, तेव्हा आपण अधिक जबाबदार आणि संवेदनशील नागरिक बनतो [2].
भविष्यातील शिक्षणाचा वेध
आपण पाहिले की, शिक्षण क्षेत्रात किती मोठे बदल होत आहेत. हे बदल आपल्याला सांगतात की, शिक्षण आता फक्त माहिती देण्याचे साधन राहिले नाही, तर ते विद्यार्थ्यांना भविष्यातील आव्हानांसाठी तयार करणारी एक सतत बदलणारी प्रक्रिया बनली आहे. तंत्रज्ञानाचा वापर, शिकण्याच्या नवीन पद्धती आणि सामाजिक-जागतिक विचारांमुळे शिक्षण अधिक वैयक्तिक, सोपे आणि आपल्या जीवनाशी संबंधित बनत आहे. AI आणि ऑनलाइन शिक्षणाने शिकण्याच्या संधींचा डोंगर उभा केला आहे, तर न्यूरोएज्युकेशन आणि मायक्रोलेर्निंगने शिकण्याची प्रक्रिया अधिक प्रभावी केली आहे. SEL, STEM आणि जागतिक नागरिकत्व ही कौशल्ये विद्यार्थ्यांना एक चांगला माणूस आणि जगाचा जबाबदार नागरिक बनवण्यासाठी मदत करत आहेत.
या बदलांना समजून घेणे आणि त्यांना स्वीकारणे हे शिक्षण क्षेत्रातील प्रत्येकासाठी महत्त्वाचे आहे. शिक्षकांनी नवीन तंत्रज्ञान आणि शिकवण्याच्या पद्धती शिकल्या पाहिजेत, तर सरकारने आणि धोरणकर्त्यांनी या बदलांना पाठिंबा देणारी आणि सर्वांना समान शिक्षण मिळेल अशी धोरणे बनवली पाहिजेत. तंत्रज्ञानाचा वापर करताना मानवी मूल्यांना विसरू नये आणि शिक्षणाला अधिक मानवी स्पर्श द्यावा, यातच भविष्यातील शिक्षणाचे खरे यश आहे.
संदर्भ
[1] Exploding Topics. (2025, July 2). 12 Emerging Education Trends (2025 & 2026). Retrieved from https://explodingtopics.com/blog/education-trends
[2] LSU Online. (2025, January 11). Top Trends Shaping the Future of Education. Retrieved from https://online.lsu.edu/newsroom/articles/top-trends-shaping-the-future-of-education/
