स्वातंत्र्याच्या अमृत महोत्सवी वर्षात, भारतीय इतिहासातील अनेक वीरगाथा पुन्हा एकदा उजळून निघत आहेत. पण काही संघर्षगाथा अशा आहेत, ज्यांच्यावर काळाची धूळ बसली आहे; ज्यांच्यातील शौर्य, त्याग आणि वेदना आजही पूर्णार्थाने महाराष्ट्रवासियांपर्यंत पोहोचलेल्या नाहीत. मराठवाडा मुक्ती संग्राम ही अशीच एक विस्मृत वीरगाथा आहे – मराठी भाषा, संस्कृती आणि अस्मितेच्या रक्षणासाठी लढलेली महान लढाई.
१५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र झाला, तेव्हा महाराष्ट्रातील बहुतेक भाग आनंदाच्या लाटेत बुडाला होता. पण मराठवाडा प्रांतातील मराठी माणसाचे हृदय अजूनही गुलामगिरीच्या जखमेने व्याकुळ होते. हैदराबाद संस्थानाच्या अंतर्गत असलेला मराठवाडा प्रांत निजाम मीर उस्मान अली खानाच्या तावडीत होता, जिथे मराठी भाषा, संस्कृती आणि धर्माला दडपण्याचे व्यवस्थित षड्यंत्र सुरू होते. हे केवळ राजकीय वर्चस्वाचे प्रश्न नव्हते, तर ते मराठी अस्मितेच्या अस्तित्वाचे संकट होते.
निजामशाहीच्या काळात मराठवाड्यातील मराठी जनतेवर अनन्वित अत्याचार होत होते. उर्दू भाषा जबरदस्तीने लादली जात होती, मराठी शाळा बंद केल्या जात होत्या आणि मराठी संस्कृतीला दडपण्याचे प्रयत्न सुरू होते. कासिम रझवीच्या नेतृत्वाखालील 'रझाकार' संघटनेने मराठवाड्यातील गावेच्या गावे लुटली, जाळली, स्त्रियांची विटंबना केली आणि भारतात सामील होण्याची मागणी करणाऱ्या मराठी माणसांवर अमानुष जुलूम केले. हा काळ म्हणजे केवळ राजकीय अस्थिरतेचा नव्हता, तर तो मराठी संस्कृतीच्या मूळावर आघात करणारा होता.
या अंधारलेल्या काळात मराठवाड्यातील वीर सपूतांनी प्रतिकाराची मशाल पेटवली. स्वामी रामानंद तीर्थ यांच्या प्रेरणादायी नेतृत्वाखाली, नारायण रेड्डी, गोविंदभाई श्रॉफ, दिगंबरराव बिंदू, बाळासाहेब देशमुख यांसारख्या असंख्य स्वातंत्र्यसैनिकांनी मराठवाड्यातील प्रत्येक तालुक्यात, प्रत्येक गावात मुक्तीची चळवळ पेटवली. त्यांनी काँग्रेस, कम्युनिस्ट पक्ष, आर्य समाज आणि हिंदू महासभा अशा विविध विचारांच्या लोकांना एकत्र आणून एका व्यापक मराठी जनआंदोलनाची उभारणी केली.
मराठवाड्यातील हा लढा केवळ राजकीय स्वातंत्र्यापुरता मर्यादित नव्हता, तर तो मराठी भाषा आणि संस्कृतीच्या अस्तित्वाचा लढा होता. रझाकारांनी मराठी भाषेवर बंदी घालण्याचा प्रयत्न केला, मराठी शाळांमध्ये उर्दू अनिवार्य केले आणि मराठी साहित्य आणि संस्कृतीवर आक्रमण केले. या विरोधात मराठवाड्यातील लोकांनी 'वंदे मातरम्' आणि 'जय महाराष्ट्र' म्हणत सत्याग्रह केले आणि त्यासाठी तुरुंगवास भोगला. औरंगाबाद, नांदेड, परभणी, लातूर, बीड, उस्मानाबाद, जालना आणि हिंगोली या जिल्ह्यांमध्ये मराठी माणसाने आपल्या मातृभाषेच्या सन्मानासाठी प्राणपणाने लढा दिला.
मराठवाड्यातील स्त्रियांनीही या संग्रामात अग्रेसर भूमिका बजावली. त्यांनी घरोघरी जाऊन मराठी भाषेचे महत्त्व पटवून दिले, मुलांना मराठी शिकवले आणि मराठी संस्कृतीचे रक्षण केले. अनेक मराठी माता-बहिणींनी रझाकारांच्या अत्याचारांना तोंड देत आपल्या मराठी अस्मितेचे रक्षण केले. हा लढा म्हणजे केवळ भूभागाच्या विलीनीकरणाचा संघर्ष नव्हता, तर तो मराठी संस्कृतीच्या विजयाचा लढा होता.
जेव्हा वाटाघाटी आणि सामोपचाराचे सर्व मार्ग संपले आणि रझाकारांचा हिंसाचार असह्य झाला, तेव्हा भारताचे तत्कालीन गृहमंत्री, लोहपुरुष सरदार वल्लभभाई पटेल यांनी तो ऐतिहासिक आणि धाडसी निर्णय घेतला. १३ सप्टेंबर १९४८ रोजी भारतीय लष्कराने 'ऑपरेशन पोलो' या सांकेतिक नावाने पोलीस कारवाई सुरू केली. अवघ्या पाच दिवसांत, म्हणजेच १७ सप्टेंबर १९४८ रोजी, निजामाने शरणागती पत्करली आणि मराठवाडा भारतीय संघराज्यात विलीन झाला. हा दिवस म्हणजे मराठवाड्यातील मराठी माणसाच्या दीर्घकालीन संघर्षाचा विजयाचा दिवस होता.
१७ सप्टेंबर १९४८ चा दिवस मराठवाड्यासाठी द्विजन्माचा दिवस ठरला. या दिवशी मराठवाड्यातील प्रत्येक गावात, प्रत्येक शहरात आनंदाचे वातावरण होते. लोकांनी तिरंगा फडकवला, 'जय महाराष्ट्र' आणि 'वंदे मातरम्' चे घोष लावले आणि मराठी भाषेत गाणी गायली. हा दिवस केवळ राजकीय मुक्तीचा नव्हता, तर तो मराठी भाषा, संस्कृती आणि अस्मितेच्या पुनरुज्जीवनाचा दिवस होता.
मराठवाडा मुक्तीनंतर या प्रांतात मराठी भाषेचा विकास झपाट्याने झाला. मराठी शाळा, महाविद्यालये आणि विद्यापीठे स्थापन झाली. मराठी साहित्य, कला आणि संस्कृतीला नवी दिशा मिळाली. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या नेतृत्वाखाली मराठवाड्यातील दलित समाजाला शिक्षणाचे नवे अवसर मिळाले. मराठवाडा विद्यापीठाची स्थापना या प्रांतातील शैक्षणिक विकासाचा मोठा टप्पा ठरली.
आज आपण मराठवाडा मुक्ती संग्रामाचे स्मरण करतो, तेव्हा आपण केवळ एका ऐतिहासिक घटनेला उजाळा देत नाही, तर मराठी भाषा आणि संस्कृतीच्या त्या महान परंपरेला वंदन करतो. ज्यांनी आपली घरेदारे, आपले प्राण आणि आपले सर्वस्व या लढ्यात अर्पण केले, त्या मराठवाड्यातील अज्ञात वीरांचे स्मरण करणे हे आपले राष्ट्रीय आणि सांस्कृतिक कर्तव्य आहे. हा दिवस आपल्याला आठवण करून देतो की, भाषा आणि संस्कृतीचे स्वातंत्र्य कधीही सहज मिळत नाही; ते मिळवावे लागते, प्रसंगी रक्त सांडून आणि ते टिकवण्यासाठीही तितकेच जागरूक राहावे लागते.
या संग्रामाचा इतिहास महाराष्ट्रातील शालेय आणि महाविद्यालयीन अभ्यासक्रमात अधिक विस्ताराने समाविष्ट व्हायला हवा, जेणेकरून येणाऱ्या पिढ्यांना या विस्मृतीत गेलेल्या मराठी नायकांची ओळख पटेल. मराठवाडा मुक्ती संग्राम हा केवळ मराठवाड्यापुरता मर्यादित विषय नाही, तो संपूर्ण महाराष्ट्राच्या अखंडतेचा आणि मराठी अस्मितेचा अविभाज्य अध्याय आहे. या दिनाचे स्मरण म्हणजे खऱ्या अर्थाने मराठी माणसाच्या आत्मसन्मानाचे आणि एकतेचे स्मरण होय.
मराठवाडा मुक्ती दिन हा केवळ एक ऐतिहासिक दिवस नाही, तर तो मराठी भाषा आणि संस्कृतीच्या अमरत्वाचा साक्षीदार आहे. आज मराठवाडा महाराष्ट्राचा अविभाज्य भाग म्हणून फुलत-फळत आहे, हे त्या वीर सपूतांच्या त्यागाचे फळ आहे ज्यांनी मराठी अस्मितेसाठी आपले सर्वस्व अर्पण केले. त्यांच्या स्मृतीला आपला विनम्र अभिवादन!
